Կանաչ փեղկերով քաղաքի պատմությունը

-Որովհետև ես չար եմ։

Օանան էր։ Քսանչորս տարեկան աղջիկը Ռումինիայից։

-Հա, ես չար եմ,-ասում է նա, երբ ետևի նստարանին նստած Մարկոյի տետրի մեջ խզբզեց գրչով։

Տեսարանը իմ համար տարօրինակ էր։ Եթե չչափազանցնեմ, միքիչ անսովոր։ Դպրոցական նստարանին միգուցե սովորական լիներ։ Բայց երբ արդեն էնքան մեծ ես, որ սուպերմարկետում խմիչք գնելիս անձնագիրդ ցույց տալու կարիք չկա, տեսարանը, հա, միքիչ անսովոր էր ու նոր։ Օանան արդարացրեց իրեն՝ հա, ես չար եմ։ Մարկոն ժպտաց։ Օանան ագրեսիվ էր։ Մի քանի օր առաջ ասել էր Մարկոն։ Օանան ամեն անգամ խորը շնչում-արտաշնչում էր դասի ընթացքում, Օանան դժգոհ էր ամեն ինչից։ Մարկոն էր ասել։ Օանան ուզում էր ապացուցել, որ ինքը, հա, չար էր։ Կամ էլ․․․չգիտեմ։

Միացրի ականջակալներս ու ընտրեցի տրամադրությանս ու եղանակի հետ սազող մի երգ։ Դասից մենակ տուն գնալը իմ հոբիներից մեկն էր։ Միքիչ թեթևանում էր Երևանի փողոցների կարոտը, երբ վերանում էի աշխարհագրական դիրքից ու քայլում ինձ մի քանի ամսով ապաստան ու ուսում տվող քաղաքի փողոցներով։ Քաղաքը Գերմանիայում էր, ես էլ էի Գերմանիայում, բայց երգը հայերեն էր։ Տասնյոթ տարեկանում անլուրջ լինելու մասին երգ էր, բուրաշատ լորիների մասին, սրճարանում սիրած լիմոնադը խմելու մասին։ Կոշիկներս քայլում էին Լեղնընշթղասեով, իսկ ես Սարյանից թեքվում էի Թումանյան, հետևում Թումանյանի թանգարանն էր, ձախ կողմում էն համալսարանը, որ չորս տարի ու միքիչ փորձել էր փոխել ինձ, կրթել ու դաստիարակել ինչպես հարկն է։ Մեքենաների ազդանշանների բացակայությունը հետ բերեց ինձ իրականություն, թեքվեցի Բեռլինշթղասե։ Կանգառում մեկը թփթփացրեց ուսիս։ Հանեցի ականջակալներս․․․

-Անունդ նորից կասե՞ս։ Կներես, արտաքինից տպավորություն էր, որ եթե մոտենամ ու մի քանի ավել բառ ասեմ, կխփես ինձ։ Բայց ես հետաքրքրասեր եմ։ Մոտեցա։

Օանան էր։ Ինքը նկատել էր, որ դասից հետո նույն ավտոբուսով ենք տուն գնում, որոշել էր մոտենալ, կամ երևի ընկերանալ։

-Չգիտեի, որ էդ տպավորությունն եմ թողնում արտաքինից։ Ապրես, որ մոտիկացար։ Լիլիթ։

Արդեն ամեն ինչ էնքան սովորական է դարձել էս մի տարվա հյուր քաղաքում, որ էլ չեմ զարմանում, որ ավտոբուս նստելուց առաջ պետք է քրքրեմ գրպաններս ու էդ սարքին մոտեցնեմ ճամփորդական քարտս։ Իմ քաղաքում ճամփորդական քարտեր չկան։ Կան երկու հատ հիսունանոցներ կամ մի հատ հարյուրանոց։ Եթե հավես ունես մուննաթի կամ թարս-թարս հայացքի, կարող ես հազարանոց տալ ու մի քանի րոպե սպասել մինչև վարորդը մնացած ինը հարյուրը հետ տա քեզ։ Իմ քաղաքում ավտոմատ դռներով ավտոբուսներ դեռ քիչ կան, մանուշակագույն են ու դեղին։ Էս հյուր քաղաքում ոչ մի գազել չկա, որի մեջ երեկոները աշխատանքից տուն գնալիս մի քանի տակ կծկվել ու կռանալ պետք լինի։ Դե էս հյուր քաղաքը միքիչ ավելի զարգացած երկրի քաղաքա։ Բայց պատմություններն են նույնը։ Կանգառներում նույն սպասելն ու նույն զրույցներն են։ Մարդիկ նույն կերպ են մրսում։ Նույն կերպ են կծկվում ձմեռային վերարկուների մեջ։ Նույն ձև են թռնում ջրափոսների վրայից։ Նույն ձև են բողոքում փողոցային շներից։ Նստեցինք։

-Ափսոս դասի ժամանակ չենք հասցնում շփվել։ Չենք ճանաչում իրար։

Ու պատմում եմ ես կյանքիս էն ճանապարհի մասին, որ մի օր ինձ հասցրեց վեց հարյուր տասներկու համարի չվերթին, որով եկա էս հյուր քաղաքը։ Պատմում եմ իմ ու գերմաներենի ոչ էնքան ջերմ ու բարի հարաբերությունների մասին։ Պատմում եմ, որովհետև ուզում եմ, որ ինքն էլ պատմի։

Օանան բաց էր ու անկեղծ։ Օանան մի տեսակ շատ բարի թքած ունի, թե դու ինչ կմտածես իր ասած բառերի մասին։ Օանան ատում էր իր ծնողներին․․․․ Ոչ դպրոցական նստարանին, ոչ ուսանողական տարիներին, երբեք․․․ էս նախադասությունը տարօրինակ չլինելու ոչ մի ժամանակ չունի իմ համար։ Ատե՞լ։ Ծնողների՞ն։

Օանան իմ առաջին ծանոթն էր որբանոցից։ Որ աշխարհում կան ծնողներ, որ մի տեսակ հավես կամ հնարավորություն չունեն իրենց երեխաներին պահելու, ես գիտեի։ Ես գիտեի, որ կան տներ, որտեղ երեխաները ապրում են առանց ծնողների։ Ես վստահ չէի, որ էդ կինոներից չի։ Ես մի տեսակ նույնիսկ համոզված էի, որ էդ մենակ գրքերում պետք է հանդիպեր։ Բայց իմ դիմաց հիմա նստած էր Օանան, ում աչքերին նայելիս լսում էիր՝ թքած, ես արդեն իմ կյանքն ունեմ, իրենք ինձ պետք չեն։ Հաջորդ օրը Օանան ասաց, որ մի քանի օր առաջ հայրն էր զանգել, որովհետև լսել էր, որ Գերմանիայում աշխատանք ունի։ Երևի հիմա ինձ պահելու հավես ունեն։ Ասաց Օանան։

Օանան շատ սառն ու արհամարհական էր խոսում կյանքի ու ամեն ինչի մասին։ Օանան ոչ մի նպատակ չուներ սովորելու։ Աշխատում էր առաքումներով զբաղվող ինչ-որ կազմակերպությունում։ Ապրում էր վարձած բնակարանում։ Օանան ապրում էր էն կյանքը, որը կպատկերացներ մանկությունը որբանոցում թողած աղջիկը։ Օանան չար չէր։

Մարկոն ժպտում է։ Օանան չար չի։ Ասում է Մարկոն։ Լսարանի օդում գերմաներենի քերականությունն էր։ Ամենադաժան թեմաներից մեկը աշխարհում։ Էս ազգը ամեն ինչը մի տեսակ բարդացնելու սեր ու հավես ունի։ Ես պատրաստ էի էդ պահին կենսաբանություն կամ քիմիա սովորել, բայց ոչ քերականություն, բայց ոչ գերմաներեն։ Մարկոն էլ էր նույնը մտածում։ Օանան էլ։ Շրջվեցի դեպի Մարկոն։ Ականջներիս ծուխը քեզ չի խանգարու՞մ։ Հարցնում եմ։ Մարկոն ծիծաղում է։ Սիրում եմ, երբ մարդիկ հասկանում են հումորներս։ Օանան էլ է ծիծաղում։ Մարկոն  վեցերորդ անգամ հարցնում է, թե որ երկրից եմ ու գուգլի քարտեզով ցույց է տալիս Երևանը։ Մի տեսակ փշաքաղվում եմ։ Էլի մտքերով թեքվում եմ դեպի Սարյան ու քայլում եմ գինետների փողոցով։ Նայում եմ միքիչ արդեն գինովցած երիտասարդներին։ Լսում եմ ամենատարբեր քննարկումները ֆուտբոլի ու քաղաքականության, աղջիկների ու մեքենաների մասին։ Չեմ լսել, բայց ենթադրում եմ, որ գինովցած երիտասարդները պետք է խոսեն մեքենաներից ու աղջիկներից․․․․ Մարկոն Օանային պատմում է անցած դարի մեր պատմության ամենացավոտ դեպքերի մասին։ Զարմանում եմ։ Մարկոն ամեն ինչ գիտի։ Ուղղում եմ՝ մեկ ու կես միլիոն, ոչ թե երկու։ Օանան պատմություն չի սիրում։ Օանան շջվում է նորից գերմաներեն լսելու, ես դուրս եմ գալիս։ Լվացարանում միքիչ երկար մնալու համար վերցնում եմ հեռախոսս։ Ճանապարհին կարդում եմ, որ ԱՄՆ-ի Պառլամենտը ճանաչել է Հայոց Ցեղասպանությունը․․․ Գալիս եմ լսարան ու պատմում եմ Մարկոյին։ Օանան խփում է ուսիս, որ էլ չխոսեմ պատմությունից։ Օանան չի սիրում անցյալից խոսել։ Մի պահ նայում եմ Մարկոյի տետրին։ Օանայի խզբզոցը դարձել էր մեծ աչքերով ճագար։ Մարկոն էր նկարել։ Օանան ժպտում է։

Էնին Կայարան թաղամասից

   Ջիմը նախապատրաստվելու նման դեռ միջանցքից սկսել էր քանդել վերնաշապիկի կոճակները։ Ամեն կերպ փորձում էր չքրտնել, թե չէ ամեն ինչ ջուրն էր ընկնելու բառի հենց բուն իմաստով։ Պետք էր չափից շատ համոզիչ լինել, պետք էր կանգնել վստահ, ասես ամեն ինչ բնական է, ամեն ինչ իսկական ու սպասել։ Գլխում արդեն հազար ու մի պատասխաններ էր լսել, ինքն իր համար հարցեր հորինել, վախեցել էր սխալ պատասխան ընտրելուց ու հպարտացել, երբ գտել էր ամենկարճն ու դիպուկը։ Քսանվեց, քսանյոթ․․․հասավ երրորդ հարկ, պետք էր ընդամենը քայլել միջանցքի վերջն ու թակել աջ կողմի դուռը։ «Գույների հստակեցման գրասենյակ» կարդաց Ջիմը դռան վրա, «Գլխավոր Հստակեցնող՝ Ուայթ Սըր Քալըր»։ «Հստակեցնող, ճիշտ էլ հորինել են, այ քեզ մասնագիտություն, այ մի օր հանդիպես մի փոքրիկի ու հարցնես, թե ինչ է ուզում դառնալ, երբ մեծանա։ Միգուցե մեկը մի օր պատասխանի՝ գլխավոր հստակեցնող»։ Ջիմը սև աջ ձեռքով թակեց դուռը։ Ներսից լսվեց, որ դուռը բաց է ու կարելի է ներս մտնել։ Բռնակն իջավ ներքև։

-Ջիմ, մերոնք ինձ կսպանեն, ես չեմ կարող քեզ հետ երկար մնալ, եկա միայն ասելու, որ ուր էլ տանեն, մի օր հաստատ գտնելու ենք իրար։ Միշտ չէ՞։

Ջիմը լսում էր, բայց չէր նայում Էնիին։ Աչքերը կարմրել էին չարությունից ու անկարողությունից։ Ի՞նչ անել, երբ ծնվել ես սպիտակ, բայց նա, ում նայելիս բիբերդ երկու անգամ մեծանում են, ում ձայնը լսելիս միայն մոռանում ես ամենասիրելի երգերն ու մեղեդիները, ում ձեռքը բռնած աշխարհի ծայրն էլ կգնայիր, ծնվել է միքիչ ավելի մուգ, քան դու ես, քո մաշկն է, ծածկող հյուսվածքը։ Գրողը տանի, չէ որ երկուսիս վերքերից էլ նույն կարմիր արյունն է հոսում, երկուսիս սիրտն էլ մեր բռնունցքի չափ է, երկուսիս քթերից էլ հոսում է, երբ միքիչ մրսած ենք լինում։

-Կներես, չեմ կարողանում աչքերիդ մեջ նայել, էդքան ուժ չունեմ։ Չեն էլ ասե՞լ՝ որ երկիր եք գնում․․․Ի՞նչ անեմ, գնամ ներկեմ ինձ, որ ես էլ մուգ լինեմ, ինձ էլ ուղարկեն քեզ հետ։

Ջիմը մի վայրկյան լսեց ինքն իր ասածը ու անիրականանալի չթվաց իրեն։

-Էնի, պետք է գնամ, դու տուն գնա, իրերդ պատրաստիր, չնեղվես։

Ջիմը մտավ միջին վիճակագրական մի գրասենյակ։ Իրար դիմաց երկու գրասեղան, մեծ պահարաններ, սև ու կապույտ թղթապանակներով։ Տպիչ սարքը անդադար աշխատում էր, ներքևից կուլ էր տալիս սպիտակ թղթերն ու հետ տալիս արդեն սևով, վրան տողերով ինչ-որ սյունjակներ, թվեր ու անուններ։ «Սրանք երևի արդեն հստակեցվածների անուններն են»։ Գրասեղաններից մեկի մոտ նստած էր շիկահեր մի կին, կարմիրով ներկված եղունգները կարելի էր նկատել նույնիսկ ավելի շուտ, քան շեկ մազերը: Մատներով թույլ ու արհամարհական բռնել էր արդեն կիսատ դեղին ու սպիտակ սիգարետն ու չէր էլ հետաքրքրվում, որ մոխիրը ուր որ էր թափվելու էր սևով գրված սպիտակ թղթերի վրա։

-Բարև ձեզ, եկել եմ հստակեցվելու, ու՞մ մոտ պետք է գնալ։

-Սև ե՞ք, թե՞ սպիտակ,-առանց նայելու հարցին հարցով պատասխանեց շիկահերը։ Ձայնը կոպիտ չէր, եթե հաշվի չառնենք, որ կարևոր գրասենյակում էր աշխատում ու պարտավոր էր կոպիտ հնչել։

-Եկել եմ հստակեցվելու, եթե իմանայի, չէի գա։

Պատասխանը հանդուգն էր, հպարտություն տված պատասխաններից մեկն էր։ Ջիմը վստահ էր, որ ամենակարճ ու ամենադիպուկ պատասխանն էր գտել շիկահերի հարցի համար։

Էնին մտավ սենյակ ու սկսեց հավաքել իրերը։ Լափթոփը, ապարատը, լիցքավորման լարերը, գրքերն ու նկարները, ամեն ինչ լցրեց մահճակալի վրա ու պահարանի գլխից իջեցրեց ճամպրուկը։ Նախորդ անգամ ճամպրուկը դատարկել էր մեղրամսից վերադառնալուց հետո։ Մեղրամի՞ս․․․ Ինքն ու Ջիմը առանձին էին գնացել Փարիզ, մորից թաքուն վերցրել էր սպիտակ զգեստը, Աստվածամոր տաճարից ներս չէին մտել, հենց բակում իրար խոստացել էին, որ միասին են ու վերջ։

-Մի՞շտ։

-Միշտ։

-Միշտ։

Ոչ մեկը Տեր չէր, ոչ մեկը Հնազանդ չէր։ Միասին էին։ Միշտ։ Իսկ հարսանիքի վկաները էդ պահին Աստվածամոր տաճարի մոտ հավաքված զբոսաշրջիկներն էին։ Սև, սպիտակ, նեղաչք ու կեռքիթ զբոսաշրջիկները։

Պատասխանից զարմացած շիկահերը բարձրացրեց գլուխը։ Իր դիմաց կեսը սև կեսը սպիտակ մեկն էր կանգնած։ Սև կողմի գլուխը սափրված էր, սպիտակ կողմինը՝ սև խոպոպներով։ Սև կողմի ձեռքի ափը սպիտակ էր, սպիտակ կողմինը՝ սև։ Շիկահերը առանց մի խոսքի տեղից ելավ ու թակեց հարևան դուռը։ Թույլտվություն ստանալուց հետո բացեց դուռն ու փակեց իր հետևից։ Քիչ անց նույն դռնից դուրս եկավ մի պարոն ու կանգնեց Ջիմի դիմաց։

-Ինչե՞ր եք ձեզ թույլ տալիս, երիտասարդ։

-Սըր Քալըր, ճի՞շտ եմ, խնդրում եմ, հստակեցրեք ինձ։ Ես այլևս չեմ կողմնորոշվում։ Գնա՞լ քաղաքից, քանի որ աջ կողմս սև է, թե՞ մնալ քաղաքում, քանի որ սպիտակ է ձախ կոմղս։ Ի՞նչ անել ձեռքիս ափերի հետ։ Տեղափոխե՞մ թևերս, թե՞ ուղղակի կտրեմ։ Հստակեցրեք ինձ, սըր։ Դուք եք չէ՞ քաղաքի գլխավոր Հստակեցնողը։ Եթե լուծում չգտնեք, ես ունեմ մի հուշում։ Կիսեք ինձ ու ուղարկեք սև կեսս սևերի հետ․․․

-Վերջ տվեք այս կրկեսին․․․

-Ես ուղղակի մասնակցում եմ ձեր սկսած ներկայացմանը, սըր Քալըր։

Ջիմը երբեք այդքան հանդուգն չէր եղել։ Եղբայր կամ քույր չուներ, միակն էր։ Մայրն իր ողջ ուշադրությունը կենտրոնացրել էր, որ որդին ճիշտ դաստիարակություն ստանա։ Ամեն երեկո, երբ Ջիմը բացում էր դուռն ու ամուր գրկում աշխատանքից հոգնած մորը, վերցնում պայուսակն ու կախում պահարանում, մայրը առանց հագուստը փոխելու ու շունչ քաշելու կախում էր գոգնոցն ու միասին սկսում էին պատրաստել նախաճաշի ժամանակ որոշած ընթրիքը։ Ջիմը սիրում էր օգնել մորը, լվանալ կամ մանր կտրատել բանջարեղենը, իսկ ամենաերջանիկն ու բախտավորն այն օրերն էին, երբ մայրը թույլ էր տալիս սեփական ձեռքով տապակայի մեջ դնել մսի կտորները։ Ձեթին հպվելիս մսի կտորները սկսում էին տժտժալ։ Ու չնայած Ջիմը վախենում էր, մեկ-մեկ էլ թեթև վնասում մատները, երբեք ցույց չէր տալիս մոր մոտ։ Մեկ էլ տեսար էլ չթողնի տապակայի մեջ միս դնել։ Հետո վառում էին սեղանի բոլոր մոմերն ու նստում ընթրիքի։ Մայրը սիրում էր ընթրիքին առանց ալկոհոլ գարեջուր խմել։ Երբ Ջիմը դեռ տասնհինգ տարեկան էր, ամեն անգամ, երբ մայրը լցնում էր գարեջուրը, հարցնում էր՝

-Մա, մի կում։

-Ջիմ, մնաց ութ ամիս․․․յոթ․․․չորս․․․

   Մայրը մահացավ, երբ Ջիմը տասնհինգ տարեկան ու տասնմեկ ամսական էր։ Ջիմը չհասցրեց մոր հետ գարեջուր խմել։ Հիմա, երբ ինքն էր իր համար ընթրիք պատրաստում, երբ արդեն առանց թույլտվություն հարցնելու ու ոգևորվելու տապակայի մեջ շարում էր մսի կտորները, հիշում էր բոլոր ընթրիքներն ու երկար, խորը զրույցները մոր հետ։ Զրույցների, հարցերի ու քննարկումների արդյունքում (Ջիմը ոչ միշտ էր մոր հետ համամիտ) Ջիմը նրբանկատ, ծանրակշիռ ու հոգու խորքը տեսնող անհատականություն էր դարձել, երբեք չէր գոռում, վիրավորում, երբեք կոպիտ չէր խոսում ու հարգում էր դիմացինի նույնիսկ իր կարծիքով ամենահիմար խոսքը։

Կրկես բառից հետո զգաց, որ իր մարմինն էլ ձեթի մեջ հենց նոր ընկած մսի կտորների նման տժտժում է, մոռացավ իր հավասարակշիռ ու նրբանկատ տեսակը։

-Եղե՞լ եք երբևէ կրկեսում, սըր։ Կրկեսի ամենակարևոր դեմքը գիտե՞ք ով է։ Ծաղրածուն։ Իսկ գիտե՞ք ինչ գույնի քիթ ունի նա՝ կարմիր։ Այո-այո։ Չեմ չափազանցնում՝ կարմիր։ Պատկերացնում ե՞ք ինչքան կբարդանար ձեր գործը, եթե պարզվեր, որ աշխարհի մի հատվածում էլ ապրում են բնական ծաղրածուներ՝ կարմիր քթով մարդիկ։ Դե արի ու տեսակավորիր այդքանին։ Իսկ գիտե՞ք, որ կրկեսում կենդանիներ էլ կան։ Վարժեցված։ Անում են այն, ինչ հրամայում է իրենց վարժեցնողը։ Թռչում են կրակե օղակների միջով։ Պատկերացնու՞մ եք։

Ջիմը օդում օղակ նկարեց աջ թևով, իսկ ձախով ձևացրեց, թե օղակի միջով թռչող կենդանի է։

-Գիտե՞ք, երբ փոքր էի ու մորս հետ կրկես էինք գնում, խղճում էի էդ կենդանիներին։ Նրանք զվարճացնում էին մեզ, նրանք անում էին վարժություններ, որ ոչ բոլոր կենդանիներն են անում։ Բայց նրանք կորցրել էին ամենակարևորը։ Նրանք ազատ չէին։ Նրանք վարժված էին։ Վ Ա Ր Ժ Վ Ա Ծ։

Ջիմը տառ առ տառ ասաց վերջին բառն ու վերջին ուժերով նստեց կողքի աթոռին։

-Դուք էլ եք վարժված։

Շիկահերը վիրավորվեց Ջիմի վերջին խոսքերից։ Զարմացավ, թե ինչու շեֆը չի կանչում անվտանգության աշխատողներին ու ինչու է շարունակում լսել այդ խեղկատակի անիմաստ ճառ-ներկայացումը։

-Վարժվել եք, որ գեղեցիկ է սպիտակը։ Վարժվել եք, որ գեղեցիկ է սլացիկ ու նիհար կազմվածքը։ Վարժվել եք, որ ճիշտ է նա, ով ավելի շատ կարող է գնել։ Վարժվել եք ամեն ինչ վաճառելուն։ Ու դուք էլ մի օր վաճառվել եք։ Անհավասարությանը։ Ձեզ թվում է, թե դուք ավելի բարձր եք կանգնած։ Ես թույլ չեմ տալու, որ Էնիին տանեք ինձանից։ Ոչ նա, ոչ իր ընտանիքը, ոչ էլ Կայարան թաղամասի մեկ այլ բնակիչ, ոչ ոք չի գնալու մեր քաղաքից։ Էլ ոչինչ չունեմ ձեզ ասելու, սըր Քալըր։

Ջիմը վերջին բառերի հետ վեր կացավ ու քայլեց դեպի դուռը։ Մի քանի անգամ խորը շունչ քաշեց ու թեթևացած քայլեց դեպի Կայարան թաղամաս։

Էնին ամեն ինչ հասկացավ, երբ տեսավ Ջիմին։ Ջիմը մտավ սենյակ ու սկսեց ճամպրուկից հանել Էմիի իրերը։

Գրասենյակում փոշոտ լռություն էր։ Շիկահերը վերադարձավ իր համակարգչին ու շարունակեց չխչխկացնել ստեղների վրա։ Սըր Քալըրը բացեց համակարգչի էկրանն ու կարևոր հաղորդագրություն ուղարկեց․․․

Էնին մի քանի վայրկյան նայում էր, թե ինչպես է Ջիմը դատարկում ճամպրուկը, ետևից մոտեցավ, գրկեց Ջիմի իրանն ու գլուխը դրեց ուսին։ Աչքերը փակ ժպտում էր։